Net voor Pasen en ter gelegenheid van 75 jaar Bevrijding verscheen de midprice-editie van De rechtvaardigen (6e druk, 17,50 euro) bij Atlas Contact. Ondanks Covid-19 reageerde de boekhandel enthousiast en kocht het boek flink in. Dat grote, middelgrote, kleine boekhandels in deze tijd nog steeds hun taak blijven vervullen en als vanouds risico’s blijven nemen is groots en hartverwarmend. Natuurlijk zou De rechtvaardigen nog heel veel beter hebben verkocht als Jan Brokken de twintig lezingen had kunnen geven waarvoor hij dit voorjaar was uitgenodigd. Maar dat weerhoudt de boekhandelaren niet het boek op de toonbank te leggen of aan de klanten te verzenden. Een diepe buiging voor alle boekhandelaren van Nederland en Vlaanderen.
De rechtvaardigen oogst in de Italiaanse vertaling de hoogste lof. ‘Er was een schrijver als Jan Brokken voor nodig om het verloren verhaal van Jan Zwartendijk terug te vinden,’ schrijft Alessandro Mezzena Lona in Il Piccolo, het dagblad van Triëst. ‘Een jager op vergeten lotsbestemmingen, een onvermoeibare reiziger, een speurder die nooit tevreden is met de vergaarde informatie, een nieuwsgierige onderzoeker, die nooit ophoudt met het in twijfel trekken van documenten of getuigenissen, een schrijver, die er door zijn buitengewoon plezierige en leesbare stijl steeds weer in slaagt personen en gebeurtenissen tot leven te wekken die te lang van de horizon van het collectieve geheugen zijn verdwenen.’ Dus: ‘Nadat hij in tal van landen een lezerspubliek heeft veroverd door over Jungle Rudy te vertellen, nadat hij de rode draad had gevonden die Hannah Arendt met Roman Gary en Gidon Kremer verbindt in zijn meesterwerk Baltische zielen, nadat hij de Russische ziel een stem heeft gegeven in De gloed van Sint-Petersburg, een reus als Fjodor Dostojevski weer tot leven heeft gewekt in De Kozakkentuin en de onnavolgbare, door het lot getergde pianist Youri Egorov tot een van de mooiste personages uit de literatuur heeft gemaakt, wist Jan Brokken van een ander, ongelooflijk verhaal, het stof der vergetelheid te blazen.’ Het gaat volgens Alessandro Mezzena Lona verder: ‘De rechtvaardigen is niet alleen een zoektocht naar een vergeten karakter. Net als in zijn vorige boeken is Jan Brokken niet tevreden met het verhaal en sich, maar maakt hij een reis naar het Europa dat onvermijdelijk afkoerst op de Tweede Wereldoorlog en nooit meer zal worden zoals het was. Met een precieze en bijna meedogenloze focus richt hij zich op het moment dat de nazi-legers naar het hart van de Sovjet-Unie stormen. Tegelijkertijd blijven kleine, vaak onbeduidende mensen die slechts begiftigd zijn met een minimale macht, het principe trouw van ‘wie één leven redt, redt een hele wereld’ en maken dat tot een categorische imperatief. Jan Brokken heeft alle verhalen, die van consul Zwartendijk, consul Sugihara, van hun families en van de overlevenden, samengesmeed tot een buitengewoon aangrijpend boek dat zowel een gigantisch mozaïek is van het Europa uit de jaren 1940 als een spannende roman die je de adem doet inhouden. Jan Brokken wordt terecht vergeleken met twee groten uit de wereldliteratuur, met Graham Greene en Bruce Chatwin. Boven De rechtvaardigen laat hij het hele verhaal lang deze onuitgesproken vraag zweven: zouden twee ambtenaartjes als Zwartendijk en Sugihara in onze tijd nog steeds de moed en de stille, onwankelbare kracht vinden om in opstand te komen tegen de waanzin van de macht? Door die vraag op de achtergrond is dit boek nu al een klassieker.
Susanna Nirenstein onderschrijft dat van harte in La Repubblica. In een paginagroot artikel onder de kop Il console onorario (‘De honoraire consul’) noemt zij I giusti ‘een schitterende en nauwgezette reconstructie.’ Jan Brokken, schrijft zij, vertelt je niet alleen een onbekende geschiedenis, hij neemt je mee op reis en maakt je getuige van wat de Joodse vluchtelingen onderweg ondervonden. ‘De pagina’s die in Japan spelen, in Kobe en Shanghai, zijn van een ongelooflijke schoonheid en getuigen van een immens inlevingsvermogen – het is alsof je met de vluchtelingen meevlucht.’
Eerder verschenen een twee pagina’s lang interview met Jan Brokken in de Corriere della Sera, een even uitgebreid interview in Il manifesto en een paginagrote recensie in La Stampa. Ook op de Italiaanse literaire websites is volop aandacht voor het boek. De bekendste, milllesplendidilibri.blog, schrijft: ‘Jan Brokken reconstrueert het leven en de geschiedenis van Jan Zwartendijk zoals alleen hij dat kan. Het boek laat zich lezen als een biografie, terwijl het veel meer is, een boek over de levens van de redders en de geredden, een boek dat zich laat lezen als een roman, of misschien zelfs nog meer, als een getuigenis. De kunst om individuele verhalen te combineren met de grote geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog is niet iedereen gegeven. Brokken is hierin een ongeëvenaarde meester. Zijn grootste kracht is dat hij weet te ontroeren zonder sentimenteel te worden. In het laatste hoofdstuk treft hij op het graf van Jan Zwartendijk steentjes aan die Joodse overlevenden daar hebben neergelegd. Hij schrijft: ‘De steentjes vertegenwoordigen onvergankelijkheid, eeuwig respect, de band met de doden…’ I giusti doet hij dat ook: het is een onvergankelijk meesterwerk, een monument dat even subtiel en aangrijpend is als die steentjes…’
Prachtige reacties allemaal. Maar het mooiste is misschien toch wel die boekhandelaar van Libreria Nuova Avventura in Carrara – ja, de stad van het marmer – die in een lege, want door de lochdown gesloten boekhandel, op YouTube 12.54 minuten het vuur van zijn tong praat om zijn klanten te overtuigen dat I giusti in deze moeilijke tijden ‘600 pagina’s hoop geeft’. Zelfs iemand die geen woord Italiaans verstaat zal zich door zijn pleidooi laten overtuigen! Een diepe buiging – ook voor de Italiaanse boekhandelaren.
